Andrzej Stasiuk : Η γιαγιά και τα στοιχειά (Babka i duchy)
Η γιαγιά μου έμενε στο Podlasie. Το καλύβι της δεν ήταν σε χωριό. Σε έναν οικισμό ήταν, σε «kolonia» όπως το λέγανε. Σκορπισμένα μαντριά, χωρισμένα το ένα από το άλλο με σειρές από ψηλές γηραιές λεύκες και συστάδες από τρέμουσες. Μέσα σ΄έναν κήπο έστεκε το σπίτι. Εδώ ακόμα και τα καλοκαιρινά απογεύματα επικρατούσε δροσιά. Αιώνιες μηλιές, εύρωστες που έπλεκαν στεφάνια – βασίλειο παντοτινής σκιάς.
Αυτό το οπωροφόρο δάσος συνόρευε από τη μια πλευρά με ένα λιβάδι. Ποτέ όμως δεν είχα ακούσει αυτή τη λέξη. «Smug» – το λέγανε. Σε «smug» έβοσκαν οι αγελάδες. Λίγο πράσινο με ένα πηγάδι που ποτίζονταν τα γελάδια κάπου εκεί ανάμεσα. Αυτό το παλιό πηγάδι αντί για πέτρινο είχε τοίχωμα από σανίδες. Νερό αντλούσες μ΄έναν κουβά κρεμασμένο από ένα γάντζο στην άκρη ενός μακριού κονταριού. Αυτόν τον γάντζο τον λέγανε «kluczka».
Το φωνήεν «u» έχει τον πιο ελαφρύ, τον πιο μαλακό ήχο από όλα τα φωνήεντα.
Όποτε σκέφτομαι την γιαγιά μου, γυρνάνε στο μυαλό μου αυτές οι δύο λέξεις «smug» και «kluczka», κι ακόμα άλλη μία: «duch» – στοιχειό.
Η γιαγιά πίστευε στα στοιχειά.
Το εξήντα δεν είχανε ακόμα ηλεκτρισμό. Κάθε φορά, για να ανάψει τη λάμπα πετρελαίου, που κρεμόταν από το ταβάνι, ο παππούς ανέβαινε στο χαμηλό σκαμνί. Τα φθινόπωρα το έκανε νωρίς, στις έξι, ίσως και στις πέντε. Τα φθινόπωρα εκείνα ερχόμασταν με τον πατέρα μου για τα μήλα· με μεγάλα κιβώτια γεμάτα μήλα φορτώναμε το Λούμπλιν του θείου μου, που ήταν ο πιο γνήσιος φορτηγατζής του πρώιμου και μέσου κομμουνισμού.
Λοιπόν. Η γιαγιά πίστευε στα στοιχειά. Άλλα όχι με μια πίστη βασισμένη στο φόβο ή τη γνώση, που αποκτάς κάθε τόσο με την επαφή με το υπερπέραν, τα όνειρα ή τα οράματα – όχι, τίποτα από όλα αυτά.
Καθόταν στη γωνία, πάνω στο στρωμένο με την πράσινη κουρελού κρεβάτι, έχοντας πίσω της το γαλαζοπράσινο τοπίο με τα δύο ελάφια που ποτίζονταν στο νερόλακκο· το κίτρινο, μαλακό φως ξεφλούδιζε μόνο τη φεγγοβόλα λευκότητα του νερού, και διηγούταν. Ατελείωτες ιστορίες. Ιστορίες για τα καθημερινά, τις δουλειές, τις επισκέψεις, τις βόλτες σε γειτονικά χωριά, τις συναντήσεις με την οικογένεια. Ήσυχη αφήγηση γεμάτη γεγονότα, ονόματα πραγμάτων και ανθρώπων. Ο τόπος, τα δικά τους και και τα άλλα χωριά· ο χρόνος να εκτείνεται μεταξύ Χριστουγέννων και Κοίμησης της Θεοτόκου και Αγίων Πάντων.
Σ΄αυτή τη φαιά ουσία εμφανίζονταν πού και πού σχισμές. Στημόνια και υφάδια ξηλώνονταν και μέσα από αυτά διείσδυε το υπερπέραν, το υπερφυσικό και κυρίως το Άλλο.
Κάποιο καλοκαιρινό βράδυ, γυρίζοντας από μία από τις μπόλικες θείες της, η γιαγιά είδε μια λευκή μορφή ανάμεσα στις θημωνιές. Αυτό το ούτε άνθρωπος ούτε ζώο, έτρεχε πότε στα δύο, πότε στα τέσσερα· και αν και καθόλου υλικό, πρόβαλε ολοφάνερο στο σεληνόφως.
Μια άλλη φορά, μετά το θάνατο ενός στενού συγγενή, είδε τον πεθαμένο να μπαίνει στην κουζίνα· οι πόρτες τρίζουν και ο επισκέπτης ψαχουλεύει τα συρτάρια, κοιτάει στα ντουλάπια του μπουφέ, φεύγει, χωρίς να πάρει τίποτα. Αυτά όλα έγιναν το χάραμα, μόλις η γιαγιά είχε ξυπνήσει. Την επίσκεψη την είδε καθισμένη στο ίδιο εκείνο κρεβάτι από το οποίο διηγούταν τις ιστορίες της.
Βέβαια, δεν θυμάμαι όλες τις διηγήσεις, μόνο ελάχιστα αποσπάσματα θυμάμαι. Όμως έχω διατηρήσει την ανήκουστα συνηθισμένη ατμόσφαιρά τους, χωρίς απορίες και επιφωνήματα.
Το σκίσιμο του υπαρξιακού υφάσματος έγινε μάλλον στο μυαλό μου. Εγώ ήμουν αυτός που έβλεπε αυτή τη σχισμή. Η γιαγιά μου έπαιρνε τα πάντα ως δεδομένα. Γενικά, γι αυτή υπήρχε μόνο μία ακέραια τάξη των πραγματικών και μη γεγονότων, ισότιμων μεταξύ τους. Μπορεί η συνείδησή της να ξεχώριζε διαφορές, να τρύπωνε και να μπάλωνε αυτά τα φθαρμένα, αβέβαια μέρη, αλλά μάταια στις ιστορίες της θα έψαχνες τα ίχνη μίας τέτοιας διόρθωσης.
Τα ασάλευτα, απάνεμα απογεύματα, όταν στην ύπαιθρο ξαφνικά ξεσπούσε ανεπαίσθητος ανεμοστρόβιλος, παρασύροντας τα τακτοποιημένα δεμάτια, η γιαγιά απλά σταυροκοπιόταν, αποχαιρετούσε με μια ματιά το φαινόμενο και γυρνούσε στις δουλειές της. Μάλιστα, άλλη μια από τις πολλές διαφορετικές μορφές του Κακού· τίποτα άλλο. Καμία διέγερση από αυτές που συνοδεύουν τα τραπεζάκια των νεκρομαντείων ή τα διηγήματα του Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Πιο πολύ έμοιαζε στον Σβιντριγκάιλοφ που πεταγόταν κάθε τόσο στον Άλλο Κόσμο. Ο συγγενής της, που ψαχούλευε στον μπουφέ, τώρα το βλέπω καθαρά, αντιστοιχούσε στην πραγματικότητα και τη δύναμη του φαντάσματος του υπηρέτη Φίλκα, που έμπαινε στο δωμάτιο του Αρκάδιου Ιβάνοβιτς με το μανίκι τρύπιο στον αγκώνα.
Γιατί ποτέ της δεν μιλούσε για τους αγίους; Ή για τα υπερφυσικά όντα των οποίων την ύπαρξη, οι Πατέρες της Εκκλησίας είχαν επιβεβαιώσει; Γιατί ποτέ της δεν είδε τον Απόστολο Παύλο ούτε τον Πέτρο; Γιατί ποτέ της την Οσία Λουκία; Τους χρησιμοποιούσε μόνο για την μέτρηση του χρόνου, σάμπως να ταν άψυχα αντικείμενα, παρόμοια με ιδανικά βαρίδια. Η ακινησία τους ήταν η ακινησία των αγαλμάτων, που έβλεπε, τις Κυριακές στη Θεία Λειτουργία. Το ξύλινο εκκλησάκι έστεκε στη βαθιά σκιά, τόσο βαθιά όσο εκείνη του σπιτιού της. Με κρότο, μία φορά την εβδομάδα, το χρυσαφένιο εσωτερικό άνοιγε μπροστά στα μάτια της την εικόνα του άπειρου, του φωτός, μιας μακρινής υπόσχεσης και ακόμα μιας πιο μακρινής επιβράβευσης.
Ενώ ο θάνατος, στοιχειά, πνεύματα βαριά από αμαρτίες και κατάρες, την συνόδευαν κάθε μέρα. Η αλήθεια ότι ο άνθρωπος είναι πιο κοντά στο θάνατο, τη μοίρα και την καταδίκη παρά στη λύτρωση, έπαιρνε σάρκα και οστά στη ζωή της.
Άλλωστε δεν ήταν η μοναδική περίπτωση. Οι άφθονες θείες μου, οι ξαδέρφες της γιαγιάς, που συναντούσα στο σπίτι της, συμμετείχαν προσφέροντας και αυτές τα μέγιστα στις ιστορίες, μέχρι τη στιγμή εκείνη, που ο παππούς, χάνοντας την υπομονή του, φώναζε «σταμάτα, γυναίκα, σταμάτα»· ορθός λόγος ή τρόμος; Ποτέ δεν θα το μάθω. Σιωπούσαν για λίγο, ίσα για να αρχίσουν αμέσως, να ξανακλώθουν, όπως κάποιες ανατρεπτικές Μοίρες, την κλωστή εκείνης της δεύτερης ζωής, της άδηλης, της κρυμμένης ανθρώπινης υπόστασης, που ούτε για ένα λεπτό δεν ξεχνάει ότι συνίσταται εξίσου από την απώλεια και τον θάνατο.
Η ιστορία μιας μάνας, που ένα καταμεσήμερο στην ύπαιθρο, είδε μια άγνωστη, ντυμένη στα γκρίζα και την ίδια κιόλας μέρα το παιδί της αρρώστησε και πέθανε.
Η ιστορία της ίδιας της γιαγιάς που μπαίνοντας στο βουστάσιο, κάτι καθώς έφευγε παραλίγο να την ρίξει κάτω, και το βράδυ εκείνο καμία αγελάδα δεν είχε γάλα.
Η ιστορία… η ιστορία… η ιστορία…
Η γιαγιά πέθανε το φθινόπωρο. Ήμουν ακόμα πολύ μικρός για να θυμάμαι ακριβώς την ημερομηνία. Θυμάμαι, φυσούσε δυνατά και πήγαμε εκεί με τον πατέρα μου, γιατί οι γιατροί είχανε υπολογίσει προσεχτικά όχι μόνο τις μέρες αλλά και τις ώρες της. Εκείνη ήταν ξαπλωμένη πάνω στο στρωμένο με το μαύρο πανί σανίδι, ντυμένη στα μαύρα, αδύνατη και ήρεμη. Πριν την βάλουν στο φέρετρο – έτσι ήταν το έθιμο – όλοι οι συγγενείς την φίλησαν στο μέτωπο. Ίσως ήμουν πολύ μικρός να κατανοήσω την έννοια του θανάτου. Εγώ, κυριευμένος από τη συνήθεια και το συναίσθημα, την φίλησα στο στόμα, όπως έκανα κάθε φορά που την χαιρετούσα στην αρχή των διακοπών. Με εξέπληξε πόσο σκληρή και ακίνητη ήταν και ακόμα ότι δεν ευωδίαζε πια εκείνη τη ζεστή, γνώριμη μυρωδιά της.
Ο φόβος ήρθε μετά. Τη στιγμή που είδα έξω από το σπίτι το μαύρο εκκλησιαστικό λάβαρο με τον ασημένιο σταυρό. Κάποιος το είχε βάλει στον τοίχο, να κυματίζει δραματικά, στο γαλάζιο φόντο του ουρανού και των γυμνών κλαδιών, με ήχο φοβερό.
Αυτό ήταν το πρώτο μου μάθημα πάνω στην ανωτερότητα του συμβόλου επί της πραγματικότητας.
Τι θέλω να πω, άραγε, με αυτό το ούτε ανάμνηση ούτε διήγημα;
Σε λίγο θα πεθάνουν οι τελευταίες γιαγιάδες, που είδανε με τα δικά τους μάτια τον κόσμο των πνευμάτων. Τον κοίταζαν με πίστη και με νηφαλιότητα. Και φυσικά με δέος. Μια ζωντανή, υπάρχουσα, υπερφυσική πραγματικότητα θα φύγει μαζί τους. Με την εξαίρεση των σπάνιων μυστικιστικών εμπειριών κάποιων εκλεκτών, εμείς οι υπόλοιποι θα είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε με τη σκληρή και κοπιαστική εμπιστοσύνη στην ύπαρξη του Αγνώστου. Δουλικά, η λεία και στιλβωμένη επιφάνεια της καθημερινότητας θα μας προσφέρει ως βάθος το χαύνο μας καθρέφτισμα.
Η γιαγιά μου καθόταν στην άκρη του κρεβατιού και διηγούταν. Άσκοπα και ανιδιοτελώς. Η απλότητα των ασυνήθιστων γεγονότων τα έκανε ακόμα πιο πιστευτά.
Για να βγεις έξω στην αυλή έπρεπε να περάσεις μέσα από τη μεγάλη, σκοτεινή αποθήκη. Εκεί, στους τοίχους κρέμονταν παλιές ιπποσκευές και πίσω από τον ξύλινο φράχτη φυλάγανε κοπανισμένα δημητριακά. Η έντονη μυρωδιά δέρματος, μουσκεμένου στον ιδρώτα του αλόγου, αναμειγνυόταν με το ξερό άρωμα των σιτηρών. Το φως έμπαινε από ένα μικρό, τετράγωνο άνοιγμα στον τοίχο. Τις ηλιόλουστες μέρες μια λεπτή ακτίνα φωτός διαπερνούσε το σκοτάδι, μόρια σκόνης περιστρέφονταν στη λάμψη της. Διέσχιζα το σκότος, για μια στιγμή θρυμμάτιζα φωτεινές ακτίνες και τρέχοντας έβγαινα έξω στην αυλή. Κάθε φορά με συνόδευε ο ίδιος φόβος. Μόνο στην λαμπρότητα της αυλής μπορούσα να αναπνέω ξανά ελεύθερα.
Έβλεπα τη γιαγιά από το παράθυρο, να περπατά πέρα δώθε ανάμεσα στο τραπέζι και το φούρνο καθώς ετοίμαζε το μεσημεριανό. Μόνη της, στο άδειο σπίτι· το βαμμένο σκούρο πάτωμα έτριζε σε κάθε βήμα της και αυτή, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα, έβγαζε από το στοιχειωμένο μπουφέ μπαχαρικά, πιάτα, κουτάλια και πιρούνια, όλα όσα ο πεθαμένος είχε περιφρονήσει.
Αργότερα, όταν είχε ήδη πεθάνει, φανταζόμουν το Θάνατο. Ακούσια, η εικόνα ήταν πάντα η ίδια: μια γριούλα με αγαθό και ίσως λίγο ειρωνικό πρόσωπο, το πρόσωπο της γιαγιάς μου.